Çocuk Folklorunda Tekerlemeler
Hepimiz çocukluğumuzda bilerek bilmeyerek tekerlemelerle karşılaşmış, kim bilir kaçını kullanmışızdır. Oyunları başlatırken ebe seçmede ya da masal anlatan büyüklerimizin masala giriş tümcelerinde duymuşuzdur onları. Dahası, birçoğumuz dil becerimizi kanıtlamak için arkadaşlarımıza upuzun tekerlemeler söyleyip şaşırtmışızdır.
Nedir?
Tekerleme sözlükte ”ağızda yuvarlanan, eşsesli kelimelerle kurulmuş ve düzgün bir şekilde söylenmesi zor olacak şekilde tasarlanmış bir konuşma türü olarak tanımlanır. “Ağızda yuvarlanan söz”, “Saçma sapan söz”, “Eş sesli kelimelerle kurulu konuşma” olarak da nitelendirilen tekerlemeler çocukluk döneminin en eğlenceli sözcük oyunlarındandır. Gerçek hayatla bağdaşmayan bu söz dizeleri şaşırtıcı etkileriyle çocukların ilgisini çeker, onları güldürür ve hayal gücünün sınırsızlığını gösterirler.
Nerelerde Kullanılır?
Sözcük tekrarları, uyaklar ve gerçek dışı olaylar içeren tekerlemelerin nerelerde ve ne amaçla kullanıldığına bakalım.
- Masalların başında, ortasında ve sonunda yer alırlar:
“Bir varmış bir yokmuş, evvel zaman içinde kalbur saman içinde, deve tellal pire berber iken, ben babamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken, gün oldu düştüm yola, vara vara vardım bir Çamlıbel’e. Çamlıbel’de çamur dizde, yetmiş karga beni görünce hep bir ağızdan, gelen ağamız giden ağamız demezler mi? Armudu taşlayalım, dibinde kışlayalım, uzun sözden birisi, ala tavşan derisi, müsaade ederseniz masala başlayalım.”
“Az gittim uz gittim. Dere tepe düz gittim.Çayır çimen geçerek, Lale sümbül biçerek, Soğuk sular içerek, Altı ayla bir güzde, Bir arpa boyu yol gittim”
“Onlar ermiş muradına, biz çıkalım kerevetine. Gökten üç elma düştü: Biri bana, biri sana, biri de söyleyene.
2. Oyunların başında, eş ve ebe seçmek için kullanılırlar.
(Tekerleme söylenirken son hece kime gelirse o kişi ebe olur.)
“Çık çıkalım çayıra yem verelim ördeğe ördek yemini yemeden ciyak miyak demeden
Hakkudu hukkudu çıktım çık.”
“Portakalı soydum, başucuma koydum. Ben bir yalan uydurdum. Duma duma dum. Kırmızı mum”.
“Leylek, leylek lekirdek. Hani bana çekirdek? Çekirdeğin içi yok, sarı kızın saçı yok.
“Çek çıkalım, çayıra. Yem verelim, ördeğe. Ördek yemi yemeden, ciyak, miyak demeden, aldım, baktım. Kimi çıkardım”
“Güm güm gümüş, alsana Memiş. Al sana para, ver bana yemiş. Yemişçinin tablası.
Ebe oldu ablası”.
3. Bağımsız tekerlemeler
Masal ya da oyun tekerlemeleri olmayan tekerlemelerde amaç kelimeleri art arda yanılmadan söyleyebilmektir. Bu tür tekerlemeler genellikle güzel zaman geçirmek, eğlenmek ve konuşma yeteneğini geliştirmek için kullanılır.
“Dal sarkar, kartal kalkar, kartal kalkar, dal sarkar”,
“Şu köşe kış köşesi, şu köşe yaz köşesi, şu şişe su şişesi”.
Tekerlemeler ve Çocuklara Katkısı
Tekerlemeler çocukların gelişme sürecine birçok açıdan olumlu katkısı vardır:
- Sözcük bilgisi ve dil gelişimini artırır
- Ses duyarlılığı artar, ritim duygusu gelişir
- Birlikte eğlenme, öğrenme, gülme ortamı yaratarak sosyalleşmeyi geliştirir
- Topluluk karşısında konuşma cesareti kazandırır
- Hayal dünyasını zenginleştirir
- Konuşma yeteneğini geliştirir, sözcükleri doğru telaffuz etmeyi öğretir
- Hafızasını güçlendirir, öğrenme ve ezber alışkanlığı kazandırır
Çocukların dil, sosyalleşme ve hayal gücü gelişimine bunca yararı olan tekerlemelerin bilmedikleri örneklerini onların yaşamına katmak yetişkinler için hiç de zor değil. Üstelik birlikte eğlenerek gelişimlerini izlemek de ayrı bir kazançtır.
Türk edebiyatında 11. yüzyıldan bu yana örneklerini gördüğümüz tekerlemeler, çocuk edebiyatında masalların içinde karşımıza çıktığı gibi, özellikle tekerlemeler konusunu ele alan çok sayıda çocuk kitapları da vardır. Can Göknil’in yazıp resimlediği “Çocuk Tekerlemeleri”nin 1983 yılında yapılan ilk basımı, ülkemizdeki ilk tekerleme kitabı örneklerindendir.
Gülsevin Kıral’ın yazdığı ve Mustafa Delioğlu’nun resimlediği “Berber Pire, Tellal Deve” (2008) ise geleneksel masal girişlerindeki tekerlemeleri çocuğun günlük yaşamını konu alan öyküler içinde açıklayan eğlendirici, özgün bir resimli öykü kitabıdır.
Yazar: Gülsevin Kıral,
Çizer: Mustafa Delioğlu
Günışığı Kitaplığı, 2008
Tekerlemelerle ilgili “Sözcüklerle Güldürmek” başlıklı yazımızı da okuyabilirsiniz.